Παιδιά - θύτες και σχολικός εκφοβισμός (της ψυχολόγου Παρασκευής Αγγελή)

Η 6η Μαρτίου έχει καθιερωθεί από το Υπουργείο Παιδείας ως Πανελλήνια Ημέρα κατά του σχολικού εκφοβισμού. 

Ως σχολικός εκφοβισμός ορίζεται η επαναλαμβανόμενη βία ενός μαθητή εναντίον άλλου με σκοπό να τον βλάψει. Σημαντικό γνώρισμα του εκφοβισμού είναι η άνιση κατανομή δύναμης, όχι απαραίτητα σωματικής, μεταξύ θύτη και θύματος. Πρόκειται για μία από τις σοβαρότερες μορφές παραβίασης των δικαιωμάτων των παιδιών.

Ο σχολικός εκφοβισμός, αναμφίβολα, αποτελεί μια κοινωνική μάστιγα με σημαντικές συνέπειες και ανεξίτηλα σημάδια όχι μόνο για το παιδί που τον βιώνει, αλλά και για το παιδί που τον διαπράττει, αφού πέρα από τις πιθανές κυρώσεις που μπορεί να υποστεί, όπως είναι η αποβολή του από το σχολείο, στιγματίζεται και κοινωνικά. Θεωρείται, πλέον, ως βίαιο άτομο με αντικοινωνική συμπεριφορά κι αυτό επηρεάζει τις διαπροσωπικές του σχέσεις, καθώς είτε το αποφεύγουν είτε το απομονώνουν. Η αντιμετώπιση αυτή, αναμφίβολα, το ωθεί να υιοθετήσει πλήρως το ρόλο του «κακού» παιδιού που του αποδίδουν, αποτυγχάνοντας έτσι να επανορθώσει και να βελτιώσει τη συμπεριφορά του. Όλο αυτό λειτουργεί ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία, η εκπλήρωση της οποίας ακολουθεί το παιδί συχνά μέχρι να ενηλικιωθεί.

Ένα παιδί που ασκεί βία, το κάνει για να νιώσει δύναμη. Αυτό που νιώθει όμως κατά βάθος είναι φόβος, αδυναμία ή απόρριψη, που έχουν αναπτυχθεί μέσα στο οικογενειακό του περιβάλλον, το οποίο προφανώς με κάποιον τρόπο το εκφοβίζει ή το κάνει να νιώθει αδύναμο ή το απορρίπτει. Ένα παιδί που είναι θύμα σε ένα πλαίσιο, όπως για παράδειγμα είναι η οικογένεια, μετατρέπεται σε θύτης σε ένα άλλο, όπως είναι το σχολείο. Αισθάνεται δυνατό όταν κάνει τα άλλα παιδιά να νιώσουν αδύναμα. Κάνει τα πάντα για να έχει οπαδούς που το αναγνωρίζουν και το σέβονται. 

Πόσο επικίνδυνη, όμως, είναι η παραδειγματική τιμωρία και περιθωριοποίηση, που θεωρούμε ότι αξίζει στους νέους με εκφοβιστική συμπεριφορά; Είναι γεγονός, πως αν εξαντλήσουμε την σκληρότητά μας στους νέους αυτούς, τότε προσθέτουμε άλλον έναν κρίκο στην αλυσίδα της βίας, γιατί στη συγκεκριμένη περίπτωση εμείς είμαστε οι θύτες και οι νέοι αυτοί τα θύματα. Ας μη ξεχνάμε ότι η βία φέρνει βία! Η αντιμετώπιση λοιπόν του σχολικού εκφοβισμού χρειάζεται άλλου είδους χειρισμό. 

Όση φροντίδα χρειάζονται τα παιδιά που είναι θύματα εκφοβισμού, τόση χρειάζονται και εκείνα τα παιδιά που ασκούν τον εκφοβισμό. Αν κάνουμε το λάθος να διαχωρίσουμε τα «καλά» από τα «κακά» παιδιά, οι συνέπειες θα είναι απρόβλεπτες.

Όσον αφορά στην εκδήλωση εκφοβιστικής συμπεριφοράς, ανακύπτει ο ακρογωνιαίας σημασίας ρόλος της οικογένειας. Οι κακές σχέσεις των γονέων μεταξύ τους και των γονέων με τα παιδιά, οι αυταρχικοί  και επικριτικοί γονείς, η έλλειψη επικοινωνίας, η έλλειψη ορίων και κανόνων στα παιδιά, ο εκφοβισμός από άλλα μέλη της οικογένειας (αδέλφια), η υπερβολική αδιαφορία ή η υπερπροστατευτικότητα των γονέων, η απαγόρευση εξωτερίκευσης συναισθημάτων των μελών μιας οικογένειας, αποτελούν συμπεριφορές, οι οποίες είναι πιθανό να  δημιουργήσουν παιδιά-θύτες.

Απευθύνομαι, λοιπόν, σε εσάς τους γονείς που έχετε καταλάβει ότι το παιδί σας ασκεί εκφοβισμό, λέγοντάς σας, ότι δεν πρέπει να ντρέπεστε γι’ αυτό. Με την σωστή καθοδήγηση και φροντίδα ενός στοργικού γονέα ακόμα και το πιο δύσκολο παιδί γίνεται ευγενικό και καλοσυνάτο! Αντιθέτως, ντροπή είναι να έχετε ενδείξεις ότι το παιδί σας εκφοβίζει άλλα παιδιά και να τις προσπερνάτε. 

Υπάρχουν πρακτικές που μπορείτε να ακολουθήσετε και να βοηθήσετε τα παιδιά σας. 

Σας προτείνω, λοιπόν, κάποιες από αυτές:

• Γίνετε το σωστό παράδειγμα για τα παιδιά σας. Τα παιδιά παρατηρούν τη συμπεριφορά των γονιών τους και την αναπαράγουν. Αυτό δε σημαίνει ότι είστε κακοί γονείς, αλλά ότι τα παιδιά δυσκολεύονται να διακρίνουν ορισμένες μικρές διαφορές. Έτσι, για παράδειγμα, αν συνηθίζετε να χρησιμοποιείτε παρατσούκλια για να απευθυνθείτε στους φίλους σας, τότε το παιδί μπορεί να πιστεύει ότι είναι αστείο να αποκαλέσει κάποιον «χαζό».
• Παραμείνετε ψύχραιμοι, ακούστε το και ενθαρρύνετέ το να μοιραστεί μαζί σας τα γεγονότα. 
• Συζητήστε μαζί του με ήπιο τόνο για τη συμπεριφορά του, δίχως να αποδίδετε ευθύνες. Είναι σημαντικό να νιώσει ασφάλεια για να μπορέσει να παραδεχτεί την πράξη του. Όταν νιώθει πως  μπορεί να μιλήσει άφοβα, είναι πιο εύκολη η ανίχνευση και η αντιμετώπιση  φαινομένων, όπως ο εκφοβισμός. Κατανοήστε γιατί το παιδί σας ενεργεί με αυτόν τον τρόπο. 
• Μυήστε το σε αξίες, όπως καλοσύνη, ισότητα, σεβασμός. Διδάξτε του τα δικαιώματα των ανθρώπων και τη διαφορετικότητα. 
• Ενισχύστε την κοινωνικότητά του και την αυτοεκτίμησή του. Εντάξτε το σε ομάδες δραστηριοτήτων μέσα από τις οποίες θα μάθει να συνεργάζεται, να προσφέρει και να διοχετεύει την ενέργειά του. 
• Προειδοποιήστε το για τις συνέπειες. Εξηγήστε ότι κάθε πράξη έχει συνέπειες και ενημερώστε το για το ποιες θα είναι αυτές σε περίπτωση που συνεχίσει την κακοποιητική συμπεριφορά. Κάντε του σαφές ότι δεν θα ανεχτείτε ανάλογη συμπεριφορά. Σε καμία περίπτωση μην το τιμωρήσετε με το ίδιο νόμισμα. Ενθαρρύνετέ το να ζητήσει συγνώμη από το παιδί που εκφόβισε.
• Αναγνωρίστε τα συναισθήματά του. Αν το παιδί σας είναι θυμωμένο δώστε του να καταλάβει ότι όλα τα συναισθήματα επιτρέπονται, όχι όμως όλες οι συμπεριφορές. Τα παιδιά  χρησιμοποιούν τον θυμό για να κρύψουν άλλα συναισθήματα, όπως τη ζήλια, την ανασφάλεια, τον φόβο, το άγχος, την αναστάτωση. Συζητήστε μαζί του γι’ αυτά.
• Βάλτε το στη θέση του παιδιού που εκφοβίζει. Ρωτήστε το πώς θα αισθάνονταν αν κάποιος εκφόβιζε εκείνο. 
• Επιβραβεύστε τις θετικές συμπεριφορές του παιδιού σας. Συχνά η επιβράβευση είναι πιο αποτελεσματική από την τιμωρία.
• Βάλτε όρια. Τα όρια παρέχουν στα παιδιά προστασία, ασφάλεια, αίσθημα ελέγχου, εμπιστοσύνη ότι μπορούν να διαχειριστούν κάποιες καταστάσεις. 
• Γνωρίστε τις παρέες του. Οι παρέες δημιουργούνται με βάση τα κοινά ενδιαφέροντα ή κάποιο κοινό χαρακτηριστικό.  Ωστόσο η δημιουργία παρέας-κλίκας με βάση την «επίθεση» προς άλλα παιδιά, αποτελεί μια επικίνδυνη κατάσταση. 
• Επικοινωνήστε με το σχολείο και καταστρώστε μαζί με τους εκπαιδευτικούς ένα πλάνο δράσης.

Κλείνοντας, θα ήθελα να σημειώσω ότι όλες οι παραπάνω συμβουλές για την προσέγγιση των παιδιών αυτών, έχουν διπλό αποτέλεσμα. Πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι αν φροντίσουμε τα παιδιά-θύτες, θα έχουμε ταυτόχρονα και πρόληψη και καταστολή του φαινομένου του εκφοβισμού. 

(Δημοσιεύθηκε στην ψηφιακή εφημερίδα "InVeria" - Κυριακή 5 Μαρτίου 2023, φύλλο 49)